پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیة الله کعبی

متن پیش رو برداشتی از کتاب «نظام‌سازی انقلاب اسلامی از منظر حقوق عمومی» اثر آیت‌الله «عباس کعبی» و جمعی دیگر از اساتید است ؛ این کتاب حاصل دوره‌ای به همین نام است که در اردیبهشت ۱۳۹۲ در قم برگزار شده است.

یکی از پایه­‌های بنیادین تحول در ساختار نظام اسلامی، نگاه به اهداف، وظایف و مأموریت‌­های نظام اسلامی است. نقطۀ آغاز در تحول ساختاری، بازخوانی اهداف، وظایف و مأموریت­‌های نظام مقدس اسلامی است. این اهداف، وظایف و مأموریت­‌ها، اموری است که باید از کتاب و سنت استنباط شود. سپس، در تحول در ساختار یا تولید ساختار، باید در جست‌وجوی ساختاری باشیم که راه را برای تحقق اهداف، وظایف و مأموریت­‌ها هموار کند. این یک اصل پایه­‌ای و بنیادی است.

بر این پایه می­‌خواهیم بررسی کنیم که اهداف نظام اسلامی چیست و این اهداف را باید از کجا استنباط کنیم؟ مبانی کدام است؟ مأموریت­‌ها کدام است؟ اصل دوم و سوم قانون اساسی، به این اهداف، وظایف و مأموریت­‌ها اشاره‌­ای دارد. البته باید شرح مبسوط و مفصل آن را در مباحث دیگر پی­‌جویی کنیم. برای استنباط این مسئله از منابع روایی، به مطلبی که در فرمایشات رسول گرامی اسلامصلی الله علیه و آله خطاب به «معاذ بن جبل» وجود دارد اشاره می­‌کنیم.

هنگامی که معاذ بن جبل مأمور شد که در یمن حکومت تشکیل دهد، آن حضرت وصیتی فرمودند که این وصیت، به مثابۀ منشوری است که یک مدل از اهداف و وظایف حکومت را برای ما بیان می­‌کند و به نظر می‌­آید که این سخنان رسول گرامی اسلام، سخنان ماندگاری است که برای ساختارسازی و نظام‌­سازی می‌­توانیم از آن استفاده کنیم. ما باید ساختاری طراحی کنیم که این اهداف را محقق کند. خصوصاً با توجه به آخرین جملات فرمایشات‌شان که می­‌فرمایند:

«ای معاذ! اگر من احتمال می­‌دادم که همدیگر را باز ببینیم، این‌قدر طول نمی‌­دادم، اما تشخیصم این است که تا روز قیامت همدیگر را نخواهیم دید و چون چنین است، بهترین شما کسی است که با همان وضعیتی که در زمان ما بوده و عمل کرده است، همان‌­­گونه در روز قیامت ما را ملاقات کند (یعنی به این وصیت عمل کند)…»

بعد به عنوان حاکم، حضرت حداقل دوازده فراز بیان می­‌کنند:

1. «یا معاذ! علِّمهم کتابَ الله» (کتاب خدا را به ایشان بیاموز): اولین وظیفۀ حکومت و نظام اسلامی، آموزش فراگیر کتاب وحی الهی و تلاش برای تحقق به‌کارگیری مفاهیم قرآن در زندگی است. ساختار حکومت باید به گونه‌­ای باشد که این آموزش­‌ها و تربیت­‌ها درون آن باشد.
2. «و أحسن ادبهم علی الأخلاق الصالحه» (آنان را را به اخلاق نیکو پرورش ده): شکل­‌گیری جامعۀ اخلاقی، ادب و فضیلت و بالابردن سطح اخلاق جامعه نیز جزء وظایف حکومت است.
3. «و أنزل الناس منازلَهم خیرَهم و شرَّهم» (خوب و بدشان را در مقام‌هاى خود بنشان): وظیفۀ سوم حکومت، ارزش­‌گذاری بین انسان‌­ها بر پایۀ جایگاه و موقعیت و شایستگی‌­هایشان است؛ یعنی هرکسی در جامعۀ اسلامی باید به گونه‌­ای باشد که بر اساس شایستگی­‌اش پیشرفت کند و بر اساس کم­‌کاری و کوتاهی­‌هایش تاوان پس بدهد.
4. «و أنفذ فیهم أمر الله و و لا تحاش فی أمره و لا مالِه أحداً، فإنّها لیست بولایتک و لا مالک» (فرمان خدا را در میان آنان اجرا کن و در (اجراى) فرمان خدا و (دریافت) مال خدا از هیچ‌کس پروا مکن؛ زیرا تو را اختیارى نباشد و آن مال از آن تو نیست): وظیفۀ چهارم، اجرای قوانین و مقررات اسلامی است؛ ساختار باید به گونه‌­ای باشد که خروجی آن، حاکمیت قانون الهی باشد؛ یعنی از لحاظ ساختاری نتوانند خلاف مقررات الهی تصمیم بگیرند و اعمال قدرت و سوء استفاده از قدرت کنند.
5. «و أدِّ إلیهم الأمانه فی کلِّ قلیلٍ و کثیرٍ» (امانت را در هر کم و زیادی برگردان): نه بیت‌المال پول تو است و نه پست و مقام جایگاه تو است؛ یعنی باید آن را تحویل دهی. آدم­ها می­آیند و می­روند. این، یک نگاه امانت‌مدارانه به قدرت است. ساختار باید به گونه­‌ای باشد که قدرت در آن امانت تلقی شود؛ هم کسب قدرت و هم جابه‌جایی قدرت باید بر پایۀ امانت باشد، نه استبداد.
6. «و علیک بالرفق و العفو فی غیر ترک للحق یقول الجاهل قد ترکت من حق الله و اعتذر إلى أهل عملک من کل أمر خشیت أن یقع إلیک منه عیب حتى یعذروک» (و تو را واجب است که نرمش و گذشت کنى جز در مورد حق [که اگر گذشت کنى] نادان می گوید حقّ خدا را رها کردى. از کاری که بیم دارى عیبى به تو می‌رسد از کارگزاران خویش پوزش خواه تا تو را معذور دارند.) ساختار باید به گونه­‌ای باشد که رفق و مدارا و سطح رضایت‌مندی مردم را بالا ببرد؛ یعنی طوری باشد که مردم در آن احساس راحتی کنند، نه احساس نظم تحمیلی. مردم باید به سمت نظم مشتاقانه، نظم ارادت­مندانه و نظم داوطلبانه سوق داده شوند.
7. «و أمت أمر الجاهلیه إلا ما سنه الإسلام» (کارهاى دوران جاهلى را، جز آن‌چه اسلام روا شمرده است، نابود ساز.): اماتۀ امر جاهلیت در همۀ شئون. زنگارهای نظام پوسیدۀ طاغوتی باید صد درصد گسسته شود. نباید درون نظام اسلامی هنوز زنجیره‌­های ساختار گذشته وجود داشته باشد. رسول‌اللهصلی الله علیه و آله سلم به معاذ بن جبل می‌­فرمایند که مبادا به مسائل جاهلیت برگردید. نظام نباید نظام التقاطی شود.
8. «و أظهر أمر الإسلام کله صغیره و کبیره» (تمام دستورات اسلام را، خرد و کلان، آشکار ساز): اظهار، ابراز و احیای همۀ احکام اسلام در همۀ شئون. باید دین در همۀ شئون حاکمیت تجلی و ظهور و بروز داشته باشد و قانون و حاکمیت قانون، آن هم قانون اسلام، در همۀ ارکان و مؤلفه­‌های حکومت وجود داشته باشد.
9. «و لیکن أکثر همک الصلاه فإنها رأس الإسلام بعد الإقرار بالدین» (و بیشتر همّت خود را بر نماز بگمار که پس از اعتراف به دین، اساس اسلام است): نماز چه جایگاهی در ساختار حکومت دارد؟ نماز جزء وظایف حکومت است: «الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاه»[۱] (حج/ ۴۱). بنابراین، نماز هم یک امر حکومتی است؛ نه به این معنا که صرفاً بخش­نامه­‌ای و قانونی باشد؛ بلکه حکومت باید به گونه‌­ای باشد که نماز را تبدیل به یک رویۀ عمومی کند که همۀ افراد، در سطوح مختلف نماز بخوانند و آن را پاس بدارند. این امر، شامل اهتمام به نمازهای جماعت، نمازهای جمعه و اهتمام به شأن مسجد و جایگاه مسجد خواهد بود.
10. « و ذکر الناس بالله و الیوم الآخر» (و مردم را به خدا و روز قیامت یادآوری کن): یکی از راه­‌های اصلاح جامعه، که جزء وظایف اسلامی است، موعظه، ارشاد، آموزش، تبلیغ و سخن‌گفتن با مردم است که در نظام ما تحت عنوان «تبلیغات سیاسی» مطرح است. اما این نوع تبلیغات، تبلیغات اسلامی بر مبنای تقویت ایمان و آخرت‌­گرایی است که باید از طریق ساختار تبلیغِ روحانیت و جایگاه روحانیت در ساختار حکومت اسلامی، موعظه، ارشاد، منبر، تبلیغات، آموزش حکمت و معرفت و ارتقای سطح عقلانی جامعه در ارتباط با آخرت، نصب‌العین مردم قرار گیرد. این هم یک امر شخصی نیست و جزء وظایف حکومت است.
11. «و اتبع الموعظه فإنه أقوى لهم على العمل بما یحب الله ثم بث فیهم المعلمین» (و پند و اندرز را دنبال کن که آنان را بر کردارى که خداوند دوست می‌دارد نیرو بخشد و سپس آموزگاران را در میان آنان پخش کن): ضروری است که به مقتضای موعظه عمل بشود و در این ساختار، باید معلمان را به امر آموزش اهتمام دهیم؛ به این صورت که هر کس که از حق هدایت برخوردار است باید دین را بشناسد و به آن عمل کند.
12. «و اعبد الله الذی إلیه ترجع و لا تخف فی الله لومه لائم» (و خدایى را که بدو بازمی‌گردی بپرست و در راه خدا از سرزنش هیچ ملامت‌گرى باک مدار.): توجه به قاطعیت نشان‌دادن نسبت به اجرای دین و این‌که در اجرای دین تساهل صورت نگیرد.

ما از دل این منشور حکومتی، وظایف حکومت را در می­‌آوریم که متناسب با وظایف حکومت، باید طراحی ساختار کرد و باید همیشه از خودمان سؤال کنیم که چه نسبتی بین ساختار با وظایف، اهداف و مأموریت‌­ها است و جایگاه این اهداف و وظایف کجا است؟

**********

[۱] . همان کسانى که چون در زمین به آنان توانایى دهیم، نماز برپا مى‏دارند.